De kwal..........

Ja, na al de teksten over slapen denk je houdt het dan nooit op? Nu wordt het onderwerp echt een kwal ... Daar zit dan weer een aanknopingspunt voor het afrondende stuk over slapen, waar de redactie toch nog een keer om vroeg. Zelfs een primitief dier als een kwal heeft slaap nodig, althans dat is het vermoeden van de onderzoekers in California.

Dag en nacht:
Kwallen zijn net als mensen overdag actiever dan 's nachts en in de nacht moet je ze echt wakker schudden voordat ze reageren. Indien je hun nachtrust verstoort, zijn ze overdag minder alert en minder fit dan na een goed nachtje slapen. Dit is interessant
want kwallen hebben geen centraal zenuwstelsel zoals wij mensen, uw kat of hond. Dit simpele (of simpelste) diertje heeft slechts een netwerk van zenuwen die straalsgewijs over hun lichaam lopen. Dat is waarom de onderzoekers zo opgetogen zijn, want het stelt in wezen de tot nu toe gangbare definities van slapen ter discussie. Men sprak tot nu toe vaak over: "een rust toestand van de hersenen". Welke hersenen? 

Functie:
Ook over de functie van slapen wordt nog veel gesproken. Men gaat er van uit dat het nodig is om te kunnen leren en om te kunnen onthouden. De kwal heeft geen boordcomputer: Insecten vertonen ook een slaapwaakritme. Ze hebben geen hersenen maar wel een centraal zenuwstelsel inclusief een zenuwknoop in het hoofd. Een kwal is dus nog simpeler uitgerust zonder hersenen, zonder zenuwknoop en zou mogelijk toch een dagnachtritme hebben in zijn primitieve zenuwstelsel terwijl hij de centrale aansturing moet ontberen. Je kan van de kwal dus geen EEG (hersenfilmpje) maken. Bij de kwal kijk je daarom enkel naar zijn gedrag.

Op de rug liggen:
Net als op de werkvloer waar iedereen ook naar elkaars gedrag en het gedrag van de groep kijkt. Bij kwallen doe je dat dus ook, noodgedwongen. Ze hebben een klein kwalletje onderzocht, in ondiepe tropische wateren. Daar liggen ze meestal ondersteboven op de bodem met hun tentakels naar boven en ze maken de hele dag door pulserende bewegingen om voedsel en zuurstof op te nemen. Ze lijken daarmee op toeristen aan de stranden van deze warme wateren...... Ze hebben gemeten dat de kwal die  bewegingen overdag 24 maal per minuut maakt, in de nacht echter, valt hij terug tot 4 maal per minuut. Op basis hiervan kan je veronderstellen dat de kwal in de nacht rust houdt immers hij doet 6 keer rustiger aan. 

Rusten en slapen: 
Nu is er nog het probleem dat rust houden nog niet direct gelijk aan slapen is. Slapen onderscheidt zich van rust doordat je als het ware "afwezig" bent. Je hebt dan een sterkere prikkel nodig om te reageren op iets van buiten af. Ook is onderscheidend t.o.v. rust dat je de slaap nodig hebt voor herstel en dat je gemiste slaap dus moet inhalen. Hoe onderzoek je nu zo iets?

Pestende onderzoekers:
De pestkoppen onder ons zullen het wel weten. Men laat de kwallen liggen en trekt dan plots de bodem onder ze weg en het bleek dat ze in de nacht er drie keer langer over doen om te gaan zwemmen. Indien ze echt wakker werden, reageerden ze wel net zo alert als overdag. Maar liet men ze 's nachts doorwerken d.w.z. wekte men ze 3 maal per uur om de slaap goed te verstoren dan had dat duidelijk effect op hun functioneren overdag. Ze waren dan 12 procent langzamer t.o.v. normaal. Pas daarom, na een nachtdienst, op in het verkeer, zou je kunnen denken. 

Herstel door slapen:
Het effect van traagheid verdween weer toen ze een nachtje mochten doorslapen....... Het herstellen door slapen is dus ook bij de kwal een aannemelijk iets. Het doet, door dit onderzoek bij het (of 1) van de simpelste dier(en) op aarde, vermoeden dat slaap, in basale vorm, al heel lang een rol speelt in de evolutie. Laten we er van leren en niet alleen arbeidsongevallen of beroepsziekten proberen te vermijden, maar ook zuinig te zijn op ons hoofd en lijf door te zorgen voor goede slaapomstandigheden en vooral ook om het voldoende te doen! 

Slaap lekker is het devies voor de meest complexe dieren op aarde.........

Pieter van der Werff, autominnende bedrijfsarts
Bronvermelding:
Current Biology 2004, 2017 en NRC 23-9-2017